Άυλη πολιτιστική κληρονομιά

Άυλη πολιτιστική κληρονομιά

Εξ-ιστορώντας και καταγράφοντας την τέχνη της ξερολιθιάς

Το πρόγραμμα «Εξ-ιστορώντας και καταγράφοντας την τέχνη της ξερολιθιάς», που εκπονείται με κύριο φορέα την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Περιβάλλοντος Παιδείας & Ανάπτυξης Μυκόνου και συνεργαζόμενο φορέα το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ, στο πλαίσιο του χρηματοδοτούμενου προγράμματος, της πρωτοβουλίας «Cycladic Identity» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.

Αντικείμενο του παραπάνω ερευνητικού έργου αποτελεί η συλλογή και αποδελτίωση του υλικού που αφορά την τέχνη της ξερολιθιάς στη Μύκονο με στόχο τη διάσωση των γνώσεων, των τεχνικών και των εργαλείων, καθώς και των παραδοσιακών τοπικών μεθόδων και των προφορικών μαρτυριών. Ο κύριος στόχος είναι μια συστηματική έρευνα με σκοπό τη συλλογή του απαραίτητου υλικού από την ερευνητική ομάδα και μέσα από μια προσπάθεια ανάδειξης της τέχνης της ξερολιθιάς, ως ενός από τους κυριότερους πολιτιστικούς πόρους στη Μύκονο και διεθνώς, μέσα από υλικό που έχει συγγραφεί είτε για την Μύκονο, είτε εθνικά και διεθνώς.

Βασικοί στόχοι του προγράμματος

Εξειδικεύοντας, κύριος στόχος της παρούσας πρότασης είναι να δημιουργήσει μια ανοιχτή και συνεχώς τροφοδοτούμενη ιστοσελίδα καταγραφής των ξερολιθιών και του παραδοσιακού τρόπου δόμησης τους, συνδυάζοντας παλαιότερο αρχειακό υλικό (φωτογραφίες, αρχεία, σκίτσα), αλλά και καταγράφοντας τους εναπομείναντες μαστόρους (βίντεο, μαγνητοφώνηση). Δευτερευόντως, θα πραγ-ματοποιηθεί η διοργάνωση ενός πιλοτικού “σχολείου ξερολιθιάς” με τη συμμετοχή παραδοσιακών μαστόρων και νέων τεχνιτών.

Χρηματοδότηση

Ομάδα Έργου

Υλοποίηση

Social Media

Youtube

" Ξερολιθιά "

Οι ξερολιθιές, γνωστές και ως «πεζούλες» δομούνται «εν ξηρώ», χωρίς τη χρήση συνδετικής κονίας και εντοπίζονται σε ζωνικά εδάφη πολλαπλών οικισμών ανά τον Ελλαδικό χώρο. Πρόκειται για τον πιο κύριο συντελεστή διατήρησης του Κυκλαδίτικου τοπίου καθώς επιβραδύνει την διάβρωση, αφού κυριαρχεί η χαμηλή βλάστηση και το ξηρό κλίμα.

Οι ξερολιθικοί τοίχοι ή ορθότερα μαντρότοιχοι, διατρέχουν όλα τα νησιά με τη δημιουργία αναβαθμίδων και περικλείουν την γη που ανήκει στους νησιώτες. Δημιουργήθηκαν για την κάλυψη της ανάγκης του ανθρώπου για επιβίωση προσαρμόζοντας τους ζωτικούς φυσικούς πόρους.  Εξυπηρετούν την συγκράτηση του νερού και καθορίζουν ιδιοκτησιακά όρια οικοπέδων. Χρησιμοποιούνται συνήθως σε ορεινούς οικισμούς της Χώρας, αλλά και σε νησιωτικούς με κλιμακωτή δομή, όπως η Μύκονος. Χαρακτηριστικό σημείο είναι η μοναδική διακοπή χτισίματος με στόχο τον σχηματισμό ανοίγματος, που ονομάζεται εμπατή, «ομπατή» ή «αμπασιά» ανάλογα την περιοχή, για την επικοινωνία και πρόσβαση στο χωράφι. Το στενό αυτό πέρασμα φράζεται με ξερόκλαδα ή πέτρες και ετυμολογικά σημαίνει «μπαίνω».

Όψεις της ξερολιθιάς την δεκαετία του 60’
Πηγή: Deutsche Fotothek, 1963

Η τέχνη της ξερολιθιάς

Το αναβαθμιδωμένο τοπίο των ξερολιθιών στη Μαού. Λήψη: Κατερίνα Ζουγανέλη

Στις Κυκλάδες επικρατεί ξηρό μεσογειακό κλίμα, με θερμό και άνυδρο καλοκαίρι και ήπιο σχετικά υγρό χειμώνα. Ακολουθώντας την πορεία της αρχιτεκτονικής στην Μεσόγειο και τη διαχρονική χρήση μεγάλων λίθων, τα νησιά των Κυκλάδων στηρίζονται σε κατασκευές από λιθοδομές λόγω της αφθονίας της πέτρας, αλλά και του άνυδρου του μέρους. Οι ξερολιθιές, λοιπόν, δεν απαντούν μόνο σε μια ανάγκη ιδιοκτησίας, αλλά και σε μια ανάγκη αισθητικής συνομιλίας με το τοπίο και εκμετάλλευσης του τόπου με τα ίδια μέσα του. Ο Αριστείδης Ρωμανός στο βιβλίο του σχετικά με την Μύκονο (Ρωμανός, 1983), επισημαίνει ότι «τα πιο ενδιαφέροντα γεγονότα και χαρακτηριστικά της ιστορικής εξέλιξης του τόπου είναι εκείνα ακριβώς που περιγράφουν την συχνά αγωνιώδη προσπάθεια των κατοίκων του να επινοήσουν έναν τρόπο επιβίωσης πάνω σε ένα βραχώδη τόπο».

Συγκεράζοντας τα παραπάνω, η βραχώδης φύση των Κυκλάδων δημιουργεί ένα πολλαπλά αισθητηριακό τοπίο, που ο τόπος ρυθμίζει τη ζωή και θέτει τις βάσεις για την ανάπτυξη του πολιτισμού, μέσα από το αναγκαίο, το χρήσιμο. Η γνωστή στην Μύκονο «ξερολιθιά», επινοήθηκε για να καλύψει βασικές ανάγκες διάκρισης των περιοχών βοσκής.

Οικολογική αξία και μικρό - κλίμα

Οι ξερολιθιές αποτελούν δείγμα ήπιας και οικολογικής δόμησης, που εντάσσεται απόλυτα στο φυσικό περιβάλλον, με δυνατότητα πλήρους ανακύκλωσης των υλικών της, ενώ ταυτόχρονα είναι μάρτυρες της συνεχούς ανθρώπινης δραστηριότητας στην ύπαιθρο (ΕΛΛΕΤ).  Οι αγροτικοί δρόμοι λειτουργούν, όπως λέει η Τριαματάκη (Τριαματάκη, 2017) «σαν τις αρτηρίες ενός οργανισμού που τρέφουν το κάθε κύτταρο», λειτουργώντας σε τρία επίπεδα σύνδεσης :

Των οικισμών με την ύπαιθρο
Ατομικών διάσπαρτων κατασκευών
Ορίου ιδιοκτησίας και φυσικού χώρου.

Το μεγαλύτερο όμως όφελος είναι ότι οι ξερολιθιές είναι ένας οικολογικός τρόπος διαχωρισμού των περιοχών, αφού δεν διαταράσσουν τον φυσικό βιότοπο. Θεωρούνται ως ένας τρόπος ανακύκλωσης άχρηστων υλικών (λίθοι που υπάρχουν ήδη στα χωράφια) και τα οφέλη τους είναι πολλαπλά, καθώς δημιουργούν τοπικά ένα μικρό-κλίμα από την ηλιακή ενέργεια που απελευθερώνεται τη νύχτα. Έτσι, η μεταβολή της θερμοκρασίας κοντά στις ξερολιθιές είναι πιο σταθερή. Το μικρό-κλίμα αυτό παρουσιάζει ομοιότητες με άλλα ξηρά περιβάλλοντα, τα οποία χαρακτηρίζονται από την έλλειψη νερού και υψηλές θερμοκρασίες.

Οι ξερολιθικές κατασκευές συνθέτουν ένα θερμικό περιβάλλον ευνοϊκότερο του ξηρού κλίματος των Κυκλάδων. Τους θερινούς μήνες, κατά τη διάρκεια της ημέρας, η υγρασία στα κενά των αρμών είναι μεγάλες, ενώ η θερμοκρασία είναι σαφώς χαμηλότερη από την εξωτερική. Έτσι λειτουργούν σαν θύλακας του άνυδρου και θερμού κλίματος της υπαίθρου. Ακόμη, μέσω της αγωγιμότητας της μάζας του τοίχου, αποθηκεύεται ηλιακή θερμότητα και η κατασκευή (λίθος) λειτουργεί θερμοχωριτικά, αφού την ημέρα αποθηκεύεται μεγάλη ποσότητα θερμότητας που αποδίδεται με διαφορά φάσης το βράδυ, ευνοώντας τις καλλιέργειες των ξερολιθιών. Οι θερμικές παράμετροι που επικρατούν και συγκεκριμένα η ικανότητα των πετρών να θερμαίνονται γρήγορα, να συντηρούν τη θερμότητα αυτή ακόμη και μετά τη δύση του ηλίου, τις καθιστά ιδιαιτέρως σημαντικές θέσεις θερμορύθμισης.

Το μικροκλίμα που σχηματίζεται ανάμεσα στις ξερολιθιές
Λήψη: Αννέτα Παπουτσά
Η κίτρινη λειχήνα
Λήψη: Κατερίνα Ζουγανέλη

Αναφορικά με το μικροκλίμα που αναπτύσσεται πολλά ζώα, φυτά και άλλοι φιλικοί προς τη γεωργική παραγωγή μικροοργανισμοί, διαβιούν στο περιβάλλον της πέτρας, σε σχισμές/ρωγμές/κοιλότητες κ.α., αποτελώντας στοιχεία του αγροτικού βιότοπου ευνοώντας την ισορροπία του οικοσυστήματος της χλωρίδας και της πανίδας. Στους τοίχους αυτούς συναντάμε διάφορα είδη λειχήνων. Οι βοτανολόγοι τα κατατάσσουν σε μία ειδική κατηγορία, στην οποία ανήκουν ο αμάραντος και το σαπουνόχορτο. Και τα δύο φυτρώνουν στο πάνω μέρος των ξερολιθιών και στις κοιλότητες των τοιχωμάτων και όπου υπάρχει η δυνατότητα ριζώματος. Ανάλογα με το βαθμό σκίασης, τον προσανατολισμό ή την παλαιότητα των κτισμάτων, διαφέρουν τα είδη φυτών, καθώς και ο βαθμός κάλυψης των τοιχίων. Σαφώς, τα είδη ποικίλλουν πολύ από τόπο σε τόπο, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση (κλίμα, υψόμετρο, απόσταση από θάλασσα κ.λπ.).

Σχετικά με τα ζώα, παρατηρούνται διάφορα είδη σαύρας, και φιδιών, καθώς και σκαντζόχοιροι, διάφορα τρωκτικά και μερικά μικρά πουλιά. Επικρατούν τα ασπόνδυλα είδη, που επιβιώνουν σε υψηλές θερμοκρασίες, ενώ στην Μύκονο βρίσκουν εκεί καταφύγιο μεταξύ άλλων και τα «κροκοδειλάκια». Με άλλα λόγια, πρόκειται για μία σαύρα ονοματισμένη ως «χερσαίο κροκόδειλο» («Agama stellio mykonensis»), μεγαλύτερου μεγέθους και με «αγκαθωτή όψη», που εντοπίζεται στους άγονους βράχους του νησιού. Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγεται και ο «κολόσαυρος», που εντοπίζεται και στην Τήνο και έχει πρασινωπή όψη και χρυσοκίτρινα πλευρά. Επιπλέον, την πανίδα του νησιού αποτελούν μικρότερες σαύρες (σαυράδες ή αλλιώς σαμιαμίδια), καθώς και 5 είδη φιδιών. Πρόκειται για τον «ανήλιαστο» ( Typhlops vermicularis), που ζει υπόγεια και είναι μυρμηγκοφάγο, το «αγιόφιδο» ( Telescopus fallax fallax), τον «λαφίτη» (Elaphe quatuorlineata muenteri) κ.α. Όλα τα παραπάνω αποδεικνύονται να είναι ακίνδυνα για τον άνθρωπο και παρατηρούνται τόσο στην Μύκονο όσο και στην Δήλο. Εξαίρεση αποτελούν το «νερόφιδο» (Natrix natrix Schweizer), ως ιδιαίτερα σπάνιο είδος που εμφανίζεται μόνο στην Μύκονο, και ο αστρίτης ή δρίτης ή θεριό, ο οποίος διαφοροποιείται μόνο λόγω της δηλητηριώδης φύσης του, που σε λίγες μόνο περιπτώσεις έχει αποβεί θανατηφόρα  (χ.σ., 1996)

Τέλος, σχετικά με τα έντομα, αρκετά είδη συσσωρεύονται στις ξερολιθιές την Άνοιξη και το Φθινόπωρο προκειμένου να διανύσουν την περίοδο της χειμέριας νάρκης. Παραδείγματα αποτελούν οι πασκαρίφημααλίτσες, διάφορα είδη πεταλούδων και σαλιγκαριών.

Στόχοι & Οφέλη

Οι στόχοι και τα πολλαπλά οφέλη από τη δημιουργία αναβαθμίδων συνοψίζονται κατά βάση του βιβλίου «Αναβαθμίδες Καλλιέργειας» (Πετανίδου,2021) ως εξής:

  • εξομάλυνση απότομων κλιτύων με σκοπό τη δημιουργία καλλιεργήσιμου εδάφους
  • έλεγχος της επιφανειακής υδατικής διάβρωσης και συγκράτηση του εδάφους
  • δημιουργία εδάφους για καλλιέργεια ακόμη και με τη μεταφορά του από αλλού
  • ανακατανομή και ισοκατανομή του εδαφικού υλικού για καλύτερες αποδόσεις, κυρίως πάνω σε ασβεστόλιθο όπου το καλλιεργήσιμο έδαφος στην να συσσωρεύεται σε μικρούς θύλακες
  • αύξηση της παραγωγικότητας του χωραφιού με απομάκρυνση των λίθων οι οποίοι χρησιμοποιούνται για τη δόμηση των ξερολιθικών στοιχείων
  • αποτελεσματικότερη διείσδυση των ριζών στο έδαφος κυρίως στο δενδρωδών ειδών πχ ελιών
  • δημιουργία ποικιλίας μικροκλιμάτων καθ όλη την έκταση του χωραφιού ανάλογα με τη γωνία πρόσπτωσης των ηλιακών ακτίνων το προσήνεμο ή υπήνεμο της μικροθέσης την υγρασία που εξασφαλίζεται από τις επιμέρους δομές και τοιχία
  • εύκολη προσπέλαση των κορυφών από τα χαμηλότερα σημεία των λόφων
  • υποβοήθηση της υδατικής κατείσδυσης στο έδαφος και συνεπώς εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων
  • μείωση της σφοδρότητας και του κινδύνου πλημμυρών, καθώς και της πιθανότητας δημιουργίας χειμαρρικών φαινομένων μετά από ραγδαίες βροχοπτώσεις
  • μείωση της πιθανότητας κατολισθήσεων

Παρατηρούμε ότι τα οφέλη της ξερολιθιάς είναι πολλαπλά για τη φύση, το οικοσύστημα και τον άνθρωπο, καθώς και το μικροκλίμα της εκάστοτε περιοχής. Ακολούθως θα μελετηθούν και αναλυτικά τα οφέλη αυτά με ιδιαίτερη έμφαση στη Μύκονο. Ωστόσο στο παρόν παραδοτέο είναι χρήσιμη και η αναφορά εκτός της φυσικής και της πολιτιστικής τους αξίας. Σύμφωνα με το «ΕΘΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΑΫΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ» και συγκεκριμένα με το «ΔΕΛΤΙΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ ΆΥΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ – Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΞΕΡΟΛΙΘΙΑΣ» και αναφορικά με την πολιτιστική της αξία : «Η ξερολιθιά αποτελεί μια πολιτισμική επιλογή και η παρουσία των ξερολιθικών κτισμάτων κοινωνικοποιεί τον χώρο. Η πολιτισμική αξία των κτισμάτων αυτών σχετίζεται και με την αναπτυσσόμενη στις μέρες μας συνείδηση ότι η συγκεκριμένη τεχνογνωσία και τα έργα της αποτελούν μέρος της πολιτισμικής κληρονομιάς των τοπικών κοινωνιών του ελλαδικού χώρου». Στην ίδια πηγή, εντοπίζουμε τις διάφορες ονομασίες που λαμβάνουν οι ξερολιθιές ανά περιοχές. Πιο συγκεκριμένα, αυτές είναι οι εξής: «λιθοζώναρα», «αιμασιές» στην Άνδρο, «χαλάκια» στην Νάξο, «δαμάκια» στην Πάρο, «τράφοι», «παραβόλια» και «λουρίδες» την Κρήτη, «βαστάδια» ή «βασταοί» στην Νίσηρο, «χτιά» ή «οχτιά» στην Αμοργό.

Η Κατασκευή της Ξερολιθιάς

Οι λίθοι που χρησιμοποιούνται σε μία ξερολιθιά είναι κυρίως ακατέργαστοι (αργοί), πλακοειδούς μορφής. Κατά την αρχαιότητα ήταν ο βασικός τρόπος κατασκευής των σημαντικών μνημείων (αρχαίων ναών, τειχών, κ.ά.), που γινόταν κατά το ισόδομο σύστημα δόμησης με λαξευτούς λίθους, αλλά και σε μικρότερης αξίας κτίσματα. Στην ξερολιθιά, ελλείψει κονιάματος, η αντοχή της κατασκευής εξαρτάται από την καλή συναρμογή των λίθων, με τα μικρότερα δυνατά κενά, στα οποία ενσφηνώνονται μικροί λίθοι (λατύπες).

Το μικροκλίμα που σχηματίζεται ανάμεσα στις ξερολιθιές
Λήψη: Αννέτα Παπουτσά

Στην Μύκονο, το σύνηθες πέτρωμα ήταν ο γρανίτης. Κατασκευαστικά, οι μεγαλύτερες πέτρες με επίπεδες επιφάνειες χρησιμοποιούνται ως πέτρες θεμελίωσης και στηρίζουν το συνολικό βάρος της κατασκευής, όπως επιδεικνύει και η ονομασία τους. Ως πέτρες δόμησης ή σύνδεσης ονομάζονται οι λίθοι που συνθέτουν τον τοίχο και ενδεικτικά δεν πρέπει να έχουν εξογκώματα και τραχείς επιφάνειες. Εξασφαλίζουν την συνοχή του τοίχου και τοποθετούνται ανά ύψος 40-50 εκατοστών. Οι πέτρες πλήρωσης, γνωστές ως «σφήνες», είναι μικρές. Εξυπηρετούν στο «γέμισμα» του τοίχου, την κάλυψη δηλαδή των κενών μεταξύ των μεγάλων πετρών, εξασφαλίζοντας την συνοχή και σταθερότητα της κατασκευής.  Ακόμη, υπάρχουν οι πέτρες σύνδεσης, που είναι μακρόστενες και αξιοποιούνται για την επιτυχή διαμήκη οριζόντια εξέλιξη των ξερολιθιών. Αντίστοιχα, αλλά αναφορικά με την ανάπτυξη στον κατακόρυφο άξονα στην Μύκονο παλιοί τεχνίτες χρησιμοποιούσαν τα «κλειδιά». Τοποθετούσαν δηλαδή σε διάφορα σημεία ορισμένες κάθετες. στις οριζόντιες, πέτρες. Τέλος, σημαντικές είναι οι πέτρες επικάλυψης. Πρόκειται για τα μυκονιάτικα «πλακώματα», δηλαδή την στέψη και το φινίρισμα του τοίχου, οι οποίες συχνά ασβεστώνονται τοποθετημένες όρθιες, ξαπλωτές ή σχηματίζοντας τριγωνική κατάληξη. Το πάχος του ισούται περίπου με 35cm και από αυτές εξαρτάται το αισθητικό αποτέλεσμα του συνόλου. Παράλληλα, έχουν την δυνατότητα να αποτρέπουν ζώα ή ανθρώπους από το να προσπεράσουν τον τοίχο από άλλα σημεία εκτός των προβλεπόμενων, που ονομάζονται «σκάλες». Σε τμήματα του τοίχου τοποθετούνται πέτρες που προεξέχουν 25cm, με υψομετρική απόσταση μεταξύ τους 30cm. Έτσι, διευκολύνεται η πρόσβαση εντός και εκτός του τοίχου σε σημεία που δεν υπάρχουν ανοίγματα. Στις ειδικές περιπτώσεις κατασκευής ανοιγμάτων, τα άκρα του τοίχοι ταυτίζονται με την διατομή αυτού. Προτιμάται η αρχική πέτρα να είναι μεγάλη και να έχει πλάτος όσο ο τοίχος, για να υπάρχει σταθερότητα. Στην περίπτωση πάλι σχηματισμού γωνιών, τα δύο τμήματα του έργου συνδέονται κάθετα μεταξύ του και απαιτείται η προσεκτική επιλογή του μεγέθους και του σχήματος των πετρών. Σε αυτή την διαδικασία αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμο το νήμα και η χάραξη (Μιχαήλ Γ., Παγκρατίου Ε., Πουλογιάννη Ν., 2009). 

Τρόποι δόμησης

Οι ξερολιθικές κατασκευές σύμφωνα με τις δομικές ανάγκες που καλύπτουν διακρίνονται σε διαφορετικές κατηγορίες ανάλογα με:

την χρήση των κατασκευών
(λειτουργίες που επιτελούν)
τον τρόπο κατασκευής τους
(δομική πλευρά της κατασκευής)
την όψη της κατασκευής
(ποιότητα υλικού – βαθμός
επεξεργασίας του)

Για την κατασκευή ενός ξερολιθικού τοίχου χρειάζονται περίπου 1 τόνο πέτρες για κάθε τρέχον μέτρο τοίχου ύψους 1 μέτρου και πάχους στη βάση 70 εκατοστών. Στην Μύκονο οι ξερολιθικές κατασκευές που συναντάμε περιλαμβάνουν ένα εκτενές δίκτυο τοιχίων -τα οποία χρησιμοποιούνται για την οριοθέτηση του χώρου- συνήθως με ύψος από 0,60μ.-1,20μ., στέρνες, αλώνια (κυκλωμένα με πέτρες και χρησιμοποιούνται για το αλώνισμα των σιτηρών και των οσπρίων, κατά τους μήνες Μάιο – Ιούνιο, ενώ αργότερα για την αποξήρανση σύκων), παλιά κελιά ζώων (βοϊδοκέλια) με μέγιστο ύψος 2,00μ. Το έδαφος του μυκονιάτικου τοπίου είναι σκληρό και βραχώδες. Για την θεμελίωση των ξερολιθιών, αφαιρείται το βραχώδες ανισοϋψές τμήμα, μέχρι να βρεθεί σταθερό και να ξεκινήσει η κατασκευή. Συνήθως κατασκευάζονταν με την κλίση και δεν χρειαζόταν σκάψιμο. Στους τοίχους διπλής όψεως χρησιμοποιούνται μεγάλες πέτρες για θεμέλια οι οποίες τοποθετούνται στην πίσω πλευρά του τοίχου που είναι και κατακόρυφη σε σχέση με την μπροστινή πλευρά που έχει μεγαλύτερη κλίση. Οι πέτρες θεμελίωσης μπορεί να φτάνουν μέχρι και το 1,00μ. Σε μεσαίο έδαφος για την δημιουργία διαχωριστικού τοιχίου έσκαβαν 30 εκατοστά μέσα στο έδαφος για την θεμελίωση και για να μην περνάει το αλέτρι που όργωνε και αφαιρούσε το χώμα από τα θεμέλια. Στην βάση της ξερολιθιάς άφηναν ένα μικρό κενό ούτως ώστε να μπορεί να διαφεύγει το νερό.

Το κτίσιμο της ξερολιθιάς με αργολιθοδομή.
Λήψη: Κατερίνα Ζουγανέλη

Οι τοίχοι που στηρίζουν το έδαφος είναι ελαφρά κεκλιμένοι για να αντέχουν μεγαλύτερη πίεση. Ανάμεσα στις μεγάλες πέτρες στην εσωτερική πλευρά του τοίχου και του εδάφους τοποθετούνται πέτρες με μικρότερες διαστάσεις οι οποίες βοηθούν στην αποστράγγιση των υδάτων. Η διαφορά των τοίχων αντιστήριξης με τους ελεύθερους τοίχους είναι ότι οι πέτρες πρέπει να τοποθετούνται κάθετα στον τοίχο. Περισσότερη σημασία δίνεται στη διαλογή της πέτρας όταν πρόκειται για τον εξωτερικό τοίχο ο οποίος θα είναι εμφανής. Σημαντικότερες είναι οι πέτρες σύνδεσης άλγη, οι οποίες αυξάνουν την αντίσταση στις πιέσεις και τοποθετούνται περίπου ανά 50 cm ύψους σε απόσταση η μία από την άλλη. Το πιο συνηθισμένο είδος χτισίματος πέτρας που συναντάται είναι η αργολιθοδομή, δηλαδή αυτή που συντίθεται με «αργούς» ή αλλιώς ακατέργαστους λίθους.

Στην αργολιθοδομή πρέπει να αποφεύγεται κατά την κατασκευή οι κατακόρυφοι αρμοί αλλά πρέπει να διασταυρώνονται από στρώση σε στρώση. Τα μεγέθη των λίθων είναι αναγκαίο να είναι όλων των ειδών. Οι οριζόντιοι αρμοί πρέπει να δημιουργούν μια ομαλή ροή σε όλο το μήκος του τοίχου ώστε να τοποθετούνται σωστά τα επόμενα άλγη υπερκείμενα στρώματα (Μιχαήλ Γ., Παγκρατίου Ε., Πουλογιάννη Ν., 2009).

Υπάρχει ένα εύρος εργαλείων που αξιοποιούνται στην πορεία της κατασκευής. Σε πρώτο στάδιο, το σφυρί, ο μάστρακας, το μπικούνι και το βελόνι  χωρίζουν τις πέτρες σε μεγέθη ανάλογα με την χρήση που επιτελούν και είναι τα πρώτα που βοηθούν στην επεξεργασία. Σε επόμενη φάση, η χτένια και το καλέμι είναι και αυτά, όπως τα προηγούμενα, εργαλεία φτιαγμένα από ατσάλι και βοηθούν στην εξομάλυνση των επιφανειών των λίθων. Η «γωνία» και το «αλφάδι» εξασφαλίζουν με την σειρά τους την ορθή τοποθέτηση των λίθων και τον περιορισμό αυτών στα πλαίσια των οδηγών των νημάτων. Τέλος, στην ειδική περίπτωση που χρησιμοποιείται συνδετικό κονίαμα, το «μυστρί» λειτουργεί σαν σπάτουλα με την οποία απλώνεται και λειαίνεται το υλικό της κονίας. (ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ | ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ – ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ)

Τα θεμέλια οφείλουν να έχουν ενδεικτικό πάχος περίπου 75cm και ο τοίχος χτίζεται σταδιακά ανά 10 μέτρα. Το ξύλινο καλούπι που λειτουργεί ως οδηγός της κατασκευής στηρίζεται με μπετοσίδερα στο μέσο του μήκους του. Το νήμα σταθεροποιείται στα 15cm και εκτείνεται σε όλο το μήκος της κατασκευής. Μόλις τελειοποιηθεί το πρώτο στάδιο τοποθέτησης των πετρών θεμελίωσης το νήμα αυτό μεταφέρεται και τοποθετείται ψηλότερα κατά ακόμη 15cm και συνεχίζεται με αυτή την τεχνική. Η συντήρηση των ξερολιθιών πρέπει να γίνεται ετησίως. Δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητική. Σε γενικές περιπτώσεις, ο εργάτης οφείλει απλώς να ελέγχει ότι οι πέτρες βρίσκονται στη σωστή θέση, χωρίς να παρεκκλίνουν από τα νήματα των οδηγών. Ωστόσο, αν κάποιο σημείο παρουσιάζει σημαντικές αλλοιώσεις, τότε απαιτείται η ανακατασκευή του με τα ίδια πετρώματα. Δηλαδή η ολική διάλυση και επαναδημιουργία τους -με απλά λόγια, το «ξανακτίσιμο»- του βασικού φορέα με τις παλιές πέτρες. Η σταθερότητα της κατασκευής εξαρτάται από την επαφή των πετρών, τους μη συνευθειακούς αρμούς, την σωστή τοποθέτηση σφηνών και την μη απόκλιση από τους οδηγούς – νήματα. Οι παλιοί τεχνίτες δεν χρησιμοποιούσαν κάποιον οδηγό ή ζύγι αλλά έχτιζαν ¨με το μάτι¨. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι ανώτερες στρώσεις του τοίχου είναι πιο στενές από την βάση του.  Τα νεότερα χρόνια έχουν αντικατασταθεί οι πέτρες επίστρωσης (πλάκωμα) από την χρήση μπετόν.

Στο πλαίσιο μελέτης για τη νήσο Μύκονο, θεωρείται αναγκαία και η αναφορά στο νησί της Δήλου. Πρόκειται για το ιστορικό νησί που συνδέεται με την γέννηση του Θεού Απόλλωνα, του θεού του φωτός. Η Δήλος έχει αναγνωριστεί ως αρχαιολογικό πάρκο της UNESCO και ως μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και της φύσης. Στα αρχαιολογικά ευρήματα συγκαταλέγονται πολυάριθμες αρχαίες κατασκευές , σε πολλές εκ των οποίων διασώζεται μέχρι και σήμερα μεγάλο τμήμα τους, αρχαία ευρήματα, διακοσμητικά (π.χ. ψηφιδωτά} ή δομικά (π.χ. κίονες και αναλημματικά τοιχία).

Τα περισσότερα κτίσματα δομούνται με μάρμαρα, όπως και οι πλακοστρώσεις και τα τοιχία, δημιουργώντας ένα εμβληματικό τοπίο. Στο υπόλοιπο, όμως, τμήμα του αρχαιολογικού χώρου, όπου ξεδιπλώνεται ένα πυκνό συγκρότημα κατοικιών και καταστημάτων, οι ξερολιθικοί τοίχοι αποκτούν έντονη παρουσία στον χώρο. Όχι μόνο ορίζουν τον βασικό δρόμο που καταλήγει στο αρχαίο θέατρο, αλλά απογυμνωμένοι στην πλειοψηφία τους από διακοσμητικά επιχρίσματα, λειτουργούν ως περιμετρικοί τοίχοι των κτισμάτων. Συγκρατείται, έτσι, ένα πυκνά δομημένο σύμπλεγμα αλληλένδετων κατασκευών που αξιοποιεί το σύνολο των πλεονεκτημάτων των ξερολιθιών, όσον αφορά την ανεμπόδιστη, ελεγχόμενη διέλευση των υδάτων, την συγκρότηση των χωμάτων και την αναμφισβήτητη αντοχή στο πέρασμα των χρόνων. Η τεχνική παρομοιάζεται με αυτή που συναντάται στην Μύκονο. Πρόκειται και πάλι για τοίχους μονής όψης. Ωστόσο, οι λίθοι επιδέχονται επεξεργασία όσον αφορά το σχήμα τους και προτιμώνται οι ορθογώνιοι και τετράγωνοι, σε αντίθεση με τους ακατέργαστους και πολύ- επίπεδους που συναντήσαμε στην μυκονιάτικη ύπαιθρο. Οι κατασκευές είναι προσεκτικά ολοκληρωμένες με πολλές σφήνες, ώστε να εξασφαλίζεται η συνοχή (Τσάκος,χ.χ.). 

Οι τεχνίτες της ξερολιθιάς

Οι μάστορες, οργανωμένοι σε συντεχνίες (μπουλούκια, ισνάφια, ρουφέτια), είτε από κοντινές περιοχές, είτε από μακριά, περιόδευαν σε όλη την Ελλάδα. Οι πιο διάσημοι πετράδες κατάγονταν από τα Λαγκάδια Αρκαδίας, την Ήπειρο (Μαστοροχώρια), την Δυτική Μακεδονία (Πεντάλοφο), τη Θράκη (Μεταξάδες Έβρου) και τα νησιά των Κυκλάδων (Ανάφη, Νάξο, Σαντορίνη,Τήνο κ.ά.), ενώ η γνώση και η τέχνη μεταφερόταν προφορικά από γενιά σε γενιά. Ο αρχιμάστορας ήταν υπεύθυνος για την συγκρότηση του μπουλουκιού, κατηύθυνε τις εργασίες και είχε την ευθύνη των συναλλαγών. Το μπουλούκι περιλάμβανε επιπλέον τους μαστόρους (τεχνίτες και χτίστες), τους τριότες (βοηθούς) και τα μαστορόπουλα, δηλαδή τα μαθητευόμενα παιδιά. Γινόταν χρήση συνθηματικής γλώσσας (τα μαστόρικα) για την συνεννόηση τους, έτσι ώστε να διαφυλάξουν τα μυστικά της τέχνης τους, η οποία δεν έπρεπε να διαρρεύσει εκτός (ΕΛΛΕΤ,χ.χ.).

Η τέχνη της ξερολιθιάς απαιτεί γνώση και χρόνο. Ο τρόπος δόμησης της, καθώς οι παλιοί μάστορες φεύγουν από τη ζωή και δεν υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σύγχρονης ενασχόλησης με το αντικείμενο, εμπίπτει στη λήθη, με συνακόλουθο αποτέλεσμα την απουσία γνώσης ολοκληρωμένης και «καλής» συντήρησης των ήδη υπαρχόντων. Δεν δίνεται η πρέπουσα σημασία στην επιμόρφωση των νέων μαστόρων με παραδοσιακές τεχνικές και έτσι λίγοι είναι πια οι αληθινοί και ουσιαστικοί γνώστες του αντικειμένου.

Η τέχνη της ξερολιθιάς στο σήμερα

Οι ξερολιθικοί τοίχοι αποτελούν πολύτιμους μάρτυρες μιας παραδοσιακής τεχνικής χτισίματος που χάνεται στο χρόνο και της συνεχούς ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι ξερολιθικές κατασκευές λόγω της απλότητας τους δημιουργούν ένα καλαίσθητο αποτέλεσμα και συνδιαλέγονται ήπια με το περιβάλλοντα χώρο. Άλλοτε έντονα ορατές και άλλοτε περισσότερο διακριτικές, η αξία τους είναι πολυσήμαντη και διαχρονική, και πλέον αναγνωρισμένη από τον οργανισμό της UNESCO ως μνημείο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Μέχρι το 1950 η συντήρηση της ξερολιθιάς συμπεριλαμβανόταν στις ετήσιες αγροτικές ασχολίες των ιδιοκτητών. (Μιχαήλ Γ., Παγκρατίου Ε., Πουλογιάννη Ν., 2009). Ωστόσο, με την βαρύτητα του ενδιαφέροντος να εμπίπτει πλέον στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα της οικονομίας και κυρίως με την ανάπτυξη του τουρισμού την δεκαετία του 60 και έπειτα, το παραγωγικό μοντέλο της Μυκόνου μεταβλήθηκε και, οι ξερολιθιές σταδιακά παραμελήθηκαν. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται σε μεγάλο μέρος της Μεσογείου, όπου οι κατασκευές πολλές φορές καταρρέουν και διαλύονται. Την θέση τους παίρνουν πλέον νεότερου είδους, ελαφρότερες, πιο οικονομικές και γρήγορες στην τοποθέτησή τους περιφράξεις, όπως είναι τα συρματοπλέγματα. Έτσι, το τοπίο αλλοιώνεται. Τα χώματα υποχωρούν και απουσιάζουν οι μικροί βιότοποι που άλλοτε σχηματίζονταν στις ξερολιθιές. Αυτή η σταδιακή εγκατάλειψη οδήγησε και στην μειωμένη μεταβίβαση της γνώσης κατασκευής από γενιά σε γενιά. Έτσι, κάτι που αποτελούσε συνεκτικό στοιχείο μεταξύ των οικογενειών και μάλιστα με καταβολές από την  αρχαιότητα (ιδιαίτερα αν συλλογιστούμε το νησί της Δήλου), αρχίζει να ξεθωριάζει από την σύγχρονη εποχή. Αυτό προκάλεσε τόσο απώλεια της χρήσης τους στην καθημερινότητα, όσο και στην προστασία τους, αφού από ένα στοιχείο που εξυπηρετούσε άμεσα ανάγκες της καθημερινότητας , πλέον αποτελεί ένα φορέα μνήμης και παράδοσης, αλλά και ένα κηρυγμένο πολιτιστικό αγαθό.

Ενημερωθείτε σχετικά με το "σχολείο" στα πλαίσια τους προγράμματος